कोल्हापूरनजीक सिंही येथे १९७१ साली आणि सातारा जिल्ह्यात सुलतानपूर येथे १८७६ साली सापडलेली चांदीची शिक्क्यांची नाणी ही महाराष्ट्रात सर्वात अगोदर सापडलेली नाणी. पुढे १९४३ साली खानदेशात बहल येथे नाण्यांचा एक मोठा साठा सापडला. या तिन्ही साठ्यातील नाण्यांची अजून व्यवस्थित वर्गवारी झालेली नसल्यामुळे त्या नाण्यांचा काल निश्चितपणे ठरवता येत नाही. येथील नाण्यांवर बैल, हत्ती, हरीण, बेडूक, मासा व त्याचप्रमाणे झुडपे आणि मानवी आकृत्या अशी तऱ्हेतऱ्हची चित्रे आहेत. क्वचित काही नाण्यांवर वास्तुशिल्पकलेतील कमान किंवा वृषभसदृश प्रतीकांची चित्रे आढळतात. सुलतानपूरची चौकोनी व गोल नाण्यावरील चित्रे वृषभ आणि वर्तुळाच्या मध्यभागी दिलेल्या टिंबाने दर्शविले जाणारे चतुर्दल यासारखी आहेत.
या साठ्यात मिळालेल्या नाण्यांसारखीच नाणी महाराष्ट्रातील पुराणवस्तू उत्खननात सापडली आहेत. पैठणला सापडलेली नाणी अप्रसिद्ध आहेत व वृषभ आणि सूर्यप्रतीके असलेल्या अवघ्या दोन नाण्यांपुरता नेवासे येथील नाण्यांचा पुरावा मर्यादित आहे. दोन्ही नाणी तांब्याची असून एकाला चांदीचा मुलामा आहे व ते मौर्यकालीन असण्याची शक्यता आहे. उत्तर भारतात विपुलतेने सापडणाऱ्या नाण्यांपेक्षा महाराष्ट्रातील ही शिक्क्याची नाणी फारशी वेगळी नाहीत.
तांब्याची, साच्यातून काढलेली आदिवासी जमातींची नाणी तर याहूनही क्वचित सापडली आहेत. नेवाशाला चौकोनी आदिवासी नाणी मिळाल्याचे वृत्त आहे. ही नाणी दोन प्रकारची आहेत. एकावर उज्जैनचे प्रतीक वर्तुळामध्ये लहान लहान टिंबानी तयार केलेल्या गोलाकृती राजचिन्हासह फुली व दुसऱ्यावर उभ्या मानवी आकृती, तिहेरी टोके असलेले स्वास्तिक, सूर्याचे षडांगयुक्त चक्राकृती प्रतीक म्हणजेच सदरचक्र आणि वृषभसदृश आकृती चितारलेल्या आहेत. नेवाशाचे उत्खनन सन १९५४ व १९५६ या दरम्यान झालेले आहे.
औरंगजेबानंतरच्या (इ.स. १६५८ते१७०७) नाणेविषक तिहास फार गोंधळाचा आहे. अनेक नाण्यांवर मोगल राज्यकर्त्यांची नावे असली तरी ती नाणी त्यांनी सुरू केलेली नाहीत. मोगल टाकसाळी मिळून जवळपास २०० टाकसाळीत मोगल राज्यकर्त्यांच्या नावे नाणी पाडली जात होती.
या नाण्यांवरून लक्षात येणाऱ्या महाराष्ट्रातील काही टाकसाळि म्हणजे औरंगाबाद, बालनगर, बलवनतनगर, चांदोर, चिंचवड, दौलताबाद, दिलशदाबाद, काल्पी, कंकोर्ती, कोल्हापूर, खुजिस्ता बुनयाद (औरंगाबाद), मुहियाबाद (पुणे), मुंबई, संगमनेर, सातारा, आणि सोलापूर येथील होत.
दुसरा महम्मद शहा (इ.स.१६५६-१६७२) याने दक्षिणेत प्रचलित असणाऱ्या चलनापेक्षा अगदी वेगळे चांदीचे चलन सुरू केले. ते मूळचे परदेशी नाणे. त्याला लारिन असे म्हणत. पर्शियाच्या आखाताच्या वरच्या बाजूत असलेल्या लार परगण्यात हे चलन प्रथम प्रचलित झाले आणि दर्यावर्दी अरब व्यापाऱ्यांमध्ये ते फार लोकप्रिय होते. प्रत्येक लारिन केसातील पिनेप्रमाणे मध्यभागी वाकवलेला केवळ एक चांदीचा तुकडा किंवा तार असे. अक्षरांसाठी लारिनवर फारच थोडा पृष्ठभाग असे. तरीसुद्ध, त्यापैकी बहुतेकांवर एका बाजूला सुलतान आदिल शहा आणि दुसऱ्या बाजूवर झर्ब लारि डांगि (किंवा दाबूल) सान हा मजकूर असे. कदाचित किनारपट्टीची पैशांची मागणी पुरवण्यासाठी ही नाणी पाडली गेली असावीत. १९१९ साली रत्नागिरी जिल्ह्यात दापोली इथे ३५९ चांदीच्या लारिनचा साठा सापडला.
छत्रपती शिवाजी (इ.स. १६२७-१६८०) आणि त्यांचे वंशज यांनी सोन्याची व तांब्याची नाणी सुरू केली. त्याचप्रमाणे दक्षिणेत तंजोर येथे स्थापित झालेल्या व्यंकोजीच्या-शिवाजीच्या भावाच्या- वंशाचे ही नाणी सुरू केली. शिवाजीच्या नाण्यांवर एका बाजूला नागरी लिपीत छत्रपती व दुसऱ्या बाजूला श्री राजा शिव असे शब्द आहेत. होन म्हणून ओळख्ली जाणारी हीनाणी दुर्मिळ आहेत. सभासदाच्या बखरीमध्ये शिवजीच्या खजिन्याचा घेताना ३२ प्रकारच्या सोन्याच्या नाण्यांचा आणि ६ प्रकारच्या चांदीच्य नाण्यांचा उल्लेख आहे भरपूर प्रमाणात सापडणाऱ्या तांब्याच्या नाण्यांवरही तीच अक्षरे आहेत. शिवाजीच्या वंशजांच्या नाण्यांवर एका बाजूला `छत्रपती' हे बिरुद कायम ठेवलेले असून दुसऱ्या बाजूला श्री राजा शाहू किंवा श्री सरभराजा असे शब्द आहेत.
इ.स. १७१३-१८१८ मध्ये महाराष्ट्राचा कारभार चालवणारे पेशवे त्या भागाचे प्रत्यक्षतः राज्यकर्तेच होते. मोगल नाण्यांच्या धर्तीवर त्यांनी चांदीची नाणी सुरू केली आणि त्यावरील मोगल राज्यकर्त्यांची नावे मोगल व पेशव्यांच्या प्रतीका समवेत कायम ठेवली. ही नाणी मुख्यतः मुहियाबाद (पुणे) इथली आहेत. इतर अनेक टाकसाळीतही मराठ्यांनी नाणी पाडली. पेशव्यानी सुरू केलेल्या तांब्याच्या नाण्यांची छाननी पूर्ण व्हायची आहे. पेशव्यांच्या काळात सोनाराना नाणी पाडण्यासाठी परवाने देण्यात आले. पखान्याचे शुल्क म्हणून प्राप्तीतला काही भाग सरकारत भरायचा असे. नाणिइ पाडण्याचा नेहमीचा मोबदला दर हजारी सात नाणी. सरकारला सहा व टाकसाळीच्या व्यवस्थापकाला एक असा असे. पेशव्यांच्या अमदानीत काही इलाख्यातील जमीनदारानी स्वतःच्या टाकसाळी सुरू करून बनावट नाणी पाडली.
इंग्लंडचा दुसरा चार्ल्स याच्याबरोबर पोर्तुगालची राजकन्या ब्रॅगन्झाची कॅथरिन काळात (इ.स. १५३९-१५४५) सुरू केलेल्या मोगल धर्तीच्या रुपयाला सदृश अशी व दुसरा जेम्स आणि विल्यम आणि मेरी यांच्या राज्यारोहण सालांची नाणी प्रयोग म्हणून सुरू करण्यात आली. पण ती लोकप्रिय न ठरल्याने मागे घेण्यात आली. युरोपीय धर्तीची नाणी मुंबईत १७१७ सालापर्यंत पाडली जात होती. १७१७ ते १७७८ पर्यंत मोगल तऱ्हेचा मुंबईचा रुपया हे पश्चिम भारतीय व्यापाराने मुख्य चलन होते. १८१५ साली ईस्ट इंडिया कंपनीने सर्व टाकसाळ काम सुरतेहून मुंबईला हलवले. चवथ्या विल्यमच्या कारकीर्दीपासून (१८३५) ते सहाव्या जॉर्जच्या कारकीर्दीपर्यंतच्या अव्वल इंग्रजी अम्मलातील नाण्यांची विभागणी दोन भागात करता येईल. इ,स, १८३५ ते १८५८ (१८६२) पर्यंत ईस्ट इंडिया कंपनीच्या अमलाखाली पाडलेली नाणी, आणि १८६२ ते १९४७ पर्यंत बादशहाच्या आधिपत्याखाली पाडलेली नाणी.
१८३५ सालच्या चलनविषयक सुधारणेप्रमाणे ठराविक वजनाचा, आकाराचा व शुद्धतेचा रुपया हे ब्रिटिश सत्तेखालील सबंध भारताचे एकमेव चलन झाले. एकूण १८० ग्रेनपैकी १६५ गेन शुद्ध चांदी असणारा असा हा कंपनीचा रुपया होता. या वेळेपासून तीस रुपये किमतीची दुप्पट मोहोर, १५ रुपये किमतीची मोहोर, दहा व पाच रुपये किमतीची सोन्याची नाणी व रुपया, अधेली (अर्धा रुपया) व पावली (पाच रुपया) या चांदीचा नाण्यावर एका बाजूला चौथ्या विल्यम राजाची ( इ.स.१८३०-१८३७) प्रतिमा व नाव दिसू लागले. सोन्याच्या नाण्याच्या दुसऱ्या बाजूला सिंह, नारळाचे झाड व चलनी इमत इंग्रजी व फारशी लोपीत कोरलेली असे. चांदीच्या नाण्यांची चलनी किंमत पुष्पमालेच्या आत दर्शवणारा जात असून ईस्ट इंडिया कंपनीचे नाव व तारीखही असे.
चौथ्या विल्यमनंतर त्याची भाची व्हिक्टोरिया १८३७ साली राणी व्हिक्टोरिया (इ.स. १८३७-१९०१) म्हणून गादीवर आली इंग्लंडहून नवे साचे आणण्यात विलंब झाल्यामुळे तिच्यानावाची नाणी १८४० पासून प्रचारात आली. व्हिक्टोरिया राणीचे रुपये दोन प्रकारचे होते. मुकटविरहित मस्तक दर्शवणारा रुपया१८४० पासून सुरू झाला, व वक्षापासून मस्तकापर्यंत मुकुटधारी प्रतिमा असणारा, १८६२ पासून सुरू झाला. १ जानेवारी १८७७ रोजी राणीने एम्प्रेस ऑफ इंडिया किंवा `भारताची सम्राज्ञी' हा किताब धारण केला.
तिचा मुलगा सातवा एडवर्ड (इ.स. १९०१ ते१९१०), नातू पाचवा जॉर्ज (१९१०-१९३६) , पणतू आठवा एडवर्ड (१९३६) आणि सहावा जॉर्ज (१९३७-१९५३) हे सर्व तिचे वारस होते. आठव्या एडवर्डच्या नावाचा रुपया सुरू झाला नाही.
पैसा, ढबू पैसा आणि पै ही तांब्याची नाणी या नाण्यांबरोबर सुरू करण्यात आली. तांब्याच्या नाण्यांच्या एका बाजूवर तारखेबरोबर कंपनीची मुद्रा आणि तारिख असे. नण्यांची चलनी किंमत फारशी व इंग्रजी मोपीत पुष्पमालेच्या आतमध्ये कोरलेली असे व नाण्यांच्या कडेने ईस्ट इंडिया कंपनीचे बोधचिन्ह असे. सन १८४१ साली दोन आण्याचे (चवली) नवे चांदीचे नाणि सुरू करण्यात आले. १९०६ किंवा १९०९ साली षटकोनी आकाराचे निकलचे नवे एक आण्याचे नाणे सुरू करण्यात आले.
चांदीची अधेली, पावली व चवली ही नाणी १९१८ साली बंद करण्यात येऊन त्याऐवजी तांबे-निकल मिश्र धातूची नाणी सुरू झाली. पण तांबे-निकल मिश्रणाची अधेली १९१९ साली व पावली १९२१ साली बंद झाली व ती नाणी पुन्हा चांदीची पाडण्यात येऊ लागली. तांबे-निकल मिश्रणाची चवली व एक आणा ही नाणी बंद करून त्याऐवजी ऍल्युमिनियम व ब्रॉन्झ या मिश्रणाची नाणी १९४२ साली सुरू होऊन १९४६ पर्यंत चालली. चांदीच्या तुटवड्यामुळे १९४५ साली चांदीची नाणी बंद करून१९४६ सालापासून तांबे-निकल मिश्रणात सुरू झाली. पितळ-निकल मिश्रणाचि नवे अर्ध्या आण्याचे नाणे १९४२ साली सुरू झाले. मध्यभागी भोक असलेला नवा पातळ नवा पैसा १९४३ साली सुरू झाला. इंग्रजी अमदानीतली रानी व्हिक्टोरियपासून सहाव्या जॉर्जपर्यंतची नाणी १९४७ पर्यंत पाडली गेली आणि भारत स्वतंत्र झाल्यावर ती पाडण्याचे थांबवण्यात आले.
या साठ्यात मिळालेल्या नाण्यांसारखीच नाणी महाराष्ट्रातील पुराणवस्तू उत्खननात सापडली आहेत. पैठणला सापडलेली नाणी अप्रसिद्ध आहेत व वृषभ आणि सूर्यप्रतीके असलेल्या अवघ्या दोन नाण्यांपुरता नेवासे येथील नाण्यांचा पुरावा मर्यादित आहे. दोन्ही नाणी तांब्याची असून एकाला चांदीचा मुलामा आहे व ते मौर्यकालीन असण्याची शक्यता आहे. उत्तर भारतात विपुलतेने सापडणाऱ्या नाण्यांपेक्षा महाराष्ट्रातील ही शिक्क्याची नाणी फारशी वेगळी नाहीत.
तांब्याची, साच्यातून काढलेली आदिवासी जमातींची नाणी तर याहूनही क्वचित सापडली आहेत. नेवाशाला चौकोनी आदिवासी नाणी मिळाल्याचे वृत्त आहे. ही नाणी दोन प्रकारची आहेत. एकावर उज्जैनचे प्रतीक वर्तुळामध्ये लहान लहान टिंबानी तयार केलेल्या गोलाकृती राजचिन्हासह फुली व दुसऱ्यावर उभ्या मानवी आकृती, तिहेरी टोके असलेले स्वास्तिक, सूर्याचे षडांगयुक्त चक्राकृती प्रतीक म्हणजेच सदरचक्र आणि वृषभसदृश आकृती चितारलेल्या आहेत. नेवाशाचे उत्खनन सन १९५४ व १९५६ या दरम्यान झालेले आहे.
औरंगजेबानंतरच्या (इ.स. १६५८ते१७०७) नाणेविषक तिहास फार गोंधळाचा आहे. अनेक नाण्यांवर मोगल राज्यकर्त्यांची नावे असली तरी ती नाणी त्यांनी सुरू केलेली नाहीत. मोगल टाकसाळी मिळून जवळपास २०० टाकसाळीत मोगल राज्यकर्त्यांच्या नावे नाणी पाडली जात होती.
या नाण्यांवरून लक्षात येणाऱ्या महाराष्ट्रातील काही टाकसाळि म्हणजे औरंगाबाद, बालनगर, बलवनतनगर, चांदोर, चिंचवड, दौलताबाद, दिलशदाबाद, काल्पी, कंकोर्ती, कोल्हापूर, खुजिस्ता बुनयाद (औरंगाबाद), मुहियाबाद (पुणे), मुंबई, संगमनेर, सातारा, आणि सोलापूर येथील होत.
दुसरा महम्मद शहा (इ.स.१६५६-१६७२) याने दक्षिणेत प्रचलित असणाऱ्या चलनापेक्षा अगदी वेगळे चांदीचे चलन सुरू केले. ते मूळचे परदेशी नाणे. त्याला लारिन असे म्हणत. पर्शियाच्या आखाताच्या वरच्या बाजूत असलेल्या लार परगण्यात हे चलन प्रथम प्रचलित झाले आणि दर्यावर्दी अरब व्यापाऱ्यांमध्ये ते फार लोकप्रिय होते. प्रत्येक लारिन केसातील पिनेप्रमाणे मध्यभागी वाकवलेला केवळ एक चांदीचा तुकडा किंवा तार असे. अक्षरांसाठी लारिनवर फारच थोडा पृष्ठभाग असे. तरीसुद्ध, त्यापैकी बहुतेकांवर एका बाजूला सुलतान आदिल शहा आणि दुसऱ्या बाजूवर झर्ब लारि डांगि (किंवा दाबूल) सान हा मजकूर असे. कदाचित किनारपट्टीची पैशांची मागणी पुरवण्यासाठी ही नाणी पाडली गेली असावीत. १९१९ साली रत्नागिरी जिल्ह्यात दापोली इथे ३५९ चांदीच्या लारिनचा साठा सापडला.
छत्रपती शिवाजी (इ.स. १६२७-१६८०) आणि त्यांचे वंशज यांनी सोन्याची व तांब्याची नाणी सुरू केली. त्याचप्रमाणे दक्षिणेत तंजोर येथे स्थापित झालेल्या व्यंकोजीच्या-शिवाजीच्या भावाच्या- वंशाचे ही नाणी सुरू केली. शिवाजीच्या नाण्यांवर एका बाजूला नागरी लिपीत छत्रपती व दुसऱ्या बाजूला श्री राजा शिव असे शब्द आहेत. होन म्हणून ओळख्ली जाणारी हीनाणी दुर्मिळ आहेत. सभासदाच्या बखरीमध्ये शिवजीच्या खजिन्याचा घेताना ३२ प्रकारच्या सोन्याच्या नाण्यांचा आणि ६ प्रकारच्या चांदीच्य नाण्यांचा उल्लेख आहे भरपूर प्रमाणात सापडणाऱ्या तांब्याच्या नाण्यांवरही तीच अक्षरे आहेत. शिवाजीच्या वंशजांच्या नाण्यांवर एका बाजूला `छत्रपती' हे बिरुद कायम ठेवलेले असून दुसऱ्या बाजूला श्री राजा शाहू किंवा श्री सरभराजा असे शब्द आहेत.
इंग्लंडचा दुसरा चार्ल्स याच्याबरोबर पोर्तुगालची राजकन्या ब्रॅगन्झाची कॅथरिन काळात (इ.स. १५३९-१५४५) सुरू केलेल्या मोगल धर्तीच्या रुपयाला सदृश अशी व दुसरा जेम्स आणि विल्यम आणि मेरी यांच्या राज्यारोहण सालांची नाणी प्रयोग म्हणून सुरू करण्यात आली. पण ती लोकप्रिय न ठरल्याने मागे घेण्यात आली. युरोपीय धर्तीची नाणी मुंबईत १७१७ सालापर्यंत पाडली जात होती. १७१७ ते १७७८ पर्यंत मोगल तऱ्हेचा मुंबईचा रुपया हे पश्चिम भारतीय व्यापाराने मुख्य चलन होते. १८१५ साली ईस्ट इंडिया कंपनीने सर्व टाकसाळ काम सुरतेहून मुंबईला हलवले. चवथ्या विल्यमच्या कारकीर्दीपासून (१८३५) ते सहाव्या जॉर्जच्या कारकीर्दीपर्यंतच्या अव्वल इंग्रजी अम्मलातील नाण्यांची विभागणी दोन भागात करता येईल. इ,स, १८३५ ते १८५८ (१८६२) पर्यंत ईस्ट इंडिया कंपनीच्या अमलाखाली पाडलेली नाणी, आणि १८६२ ते १९४७ पर्यंत बादशहाच्या आधिपत्याखाली पाडलेली नाणी.
चौथ्या विल्यमनंतर त्याची भाची व्हिक्टोरिया १८३७ साली राणी व्हिक्टोरिया (इ.स. १८३७-१९०१) म्हणून गादीवर आली इंग्लंडहून नवे साचे आणण्यात विलंब झाल्यामुळे तिच्यानावाची नाणी १८४० पासून प्रचारात आली. व्हिक्टोरिया राणीचे रुपये दोन प्रकारचे होते. मुकटविरहित मस्तक दर्शवणारा रुपया१८४० पासून सुरू झाला, व वक्षापासून मस्तकापर्यंत मुकुटधारी प्रतिमा असणारा, १८६२ पासून सुरू झाला. १ जानेवारी १८७७ रोजी राणीने एम्प्रेस ऑफ इंडिया किंवा `भारताची सम्राज्ञी' हा किताब धारण केला.
तिचा मुलगा सातवा एडवर्ड (इ.स. १९०१ ते१९१०), नातू पाचवा जॉर्ज (१९१०-१९३६) , पणतू आठवा एडवर्ड (१९३६) आणि सहावा जॉर्ज (१९३७-१९५३) हे सर्व तिचे वारस होते. आठव्या एडवर्डच्या नावाचा रुपया सुरू झाला नाही.
पैसा, ढबू पैसा आणि पै ही तांब्याची नाणी या नाण्यांबरोबर सुरू करण्यात आली. तांब्याच्या नाण्यांच्या एका बाजूवर तारखेबरोबर कंपनीची मुद्रा आणि तारिख असे. नण्यांची चलनी किंमत फारशी व इंग्रजी मोपीत पुष्पमालेच्या आतमध्ये कोरलेली असे व नाण्यांच्या कडेने ईस्ट इंडिया कंपनीचे बोधचिन्ह असे. सन १८४१ साली दोन आण्याचे (चवली) नवे चांदीचे नाणि सुरू करण्यात आले. १९०६ किंवा १९०९ साली षटकोनी आकाराचे निकलचे नवे एक आण्याचे नाणे सुरू करण्यात आले.
0 comments:
Post a Comment